مقدمه
موضوع حفظ قرآن کریم در کشور ما به نسبت بسیاری از ممالک اسلامی نوپاست. در یک ارزیابی اجمالی متوجه این نکته ساده اما مهم خواهیم شد که حافظان قرآن در جامعه ایران در حال گذار تاریخی از دوره اقبال عمومی و متزاید که پس از انقلاب شکوهمند اسلامی نسبت به مقوله حفظ قرآن کریم ایجاد شده است می باشند و آرام آرام به شکل تخصصی و حرفه ای به این مقوله وارد می گردند. لازم است در یک پایش پویا و مستمر روند حرکت کیفی و کمی قرآنیان عزیز توسط اساتید و نخبگان حفظ قرآن کریم ارزیابی شده و نقاط رشد و آسیب ها شناسایی شوند. آنچه در سال های اخیر فراوان مشاهده می شود آن است که به دلیل افزایش صعودی علاقمندان به حفظ قرآن کریم و در مقابل کمبود متخصصین صاحب تجربه در این عرصه بسیاری از استعداد ها تهدیر گردیده و مشتاقین فراوانی در مسیر حفظ قرآن کریم به دلیل عدم شناخت صحیح و اشراف جامع بر موضوع مع الاسف یا به اهداف خود نرسیده اند و حافظ قرآن نشده اند و یا با صرف انرژی شدید و فشار بر خود به حسب ظاهر حافظ اجزایی از کلام وحی شده اند اما از کیفیت ضعیف و فرّار محفوظات رنج می برند . شناخت جنس حافظه هر فرد و نقاط ضعف و قوت آن و همچنین ارزیابی دائم نسبت به رشد حافظه و متعادل نمودن قدرت تمرکز در حافظه متناسب با میزان محفوظات وی و نیز ایجاد فضایی پر انگیزه و پویا و سوق دادن حافظه به سمت درک آیات به جای حفظ ظاهر آیات از جمله وظایف مهم هر استاد حفظ قرآن کریم است . لازم به ذکر است که حسن حفظ مربی در رشد کیفیت و کمیت محفوظات شاگردان اثر مستقیم دارد و در این مسیر استاد نیز باید دائما به فکر ارتقاء کیفیت کار خود باشد. در این مقاله تلاش شده است به شکل موجز به اهم نکات اساسی لازم در شروع و تداوم حفظ قرآن اشاره گردد . همین جا لازم می دانم متذکر شوم که مجموعه نکات مربوط به تنظیم و ارتقاء حافظه نیازمند ده ها صفحه نگارش و توضیح می باشد اما خوانندگان محترم با دقت و ظرافت خود خواهند توانست به ژرفای مسائل مطرح شده در این مقاله دست یابند.
1. پیش شرط نبودن لحن ترتیل برای حفظ قرآن کریم
باید دانست آشنایی باتلاوت ترتیل وبه اصطلاح خواندن قرآن همراه با لحن وآوای ترتیل چه به صورت تقلیدی یا به صورت ترکیبی، به هیچ وجه پیش شرط شروع حفظ قرآن کریم نمی باشد.به بیان دیگر صدای خوش وتلاوت زیبا نمی بایست دراذهان علاقمندان به آشنایی باحفظ قرآن کریم مقدمه این کار شناسانده شود.تجربه اثبات کرده است که ممزوج کردن اجباری حفظ آیات با اجزای ترتیل موجب اضرار بر روند حفظ،حافظه ومحفوظات قرآن آموز می شود که ذیلاً به برخی از آنها اشاره می گردد:
الف - تهدیر زمان:دو فرد حافظ را درنظر بگیرید که یکی در تکرار اجزاء به سبک ترتیل برنامه های خود را انجام می دهد ودیگری بدون تکلف وبه صورت ساده و روان وبه اصطلاح به سبک محاوره وهمانند یک سخنران آیات را تکرار می نماید.شخص اول در تکرار هر جزء محفوظات بایستی حدود یک ساعت وقت صرف نماید،ولی شخص دوم در تکرار هرجزء 20 تا 30 دقیقه زمان صرف خواهد نمود ویعنی اینکه در بازه زمانی روزانه ، هفتگی وماهانه شخصی که بدون ترتیل محفوظاتش را تکرار می نماید، حجم بالاتری رامی تواند تکرار کرده ودر بلند مدت کیفیت حفظ بهتری خواهدداشت.
ب - خستگی حنجره:ساعت ها تکرار به سبک ترتیل باعث می شود تارهای صوتی وعضلات کنار حنجره دچار خستگی شدید شوند واین خستگی جسمی آرام آرام به خستگی ذهنی تبدیل خواهد شد.حافظ زیرک کسی است که مصرف انرژی جسمی وذهنی را در برنامه روزمره خود به شایستگی مدیریت نماید و نگذارد بی جهت فشار برحافظه تشدید گردد.پس لزومی ندارد تکرارها به صورت ترتیل باشد،بلکه بایستی ساده و روان و بدون فشار بر تارهای صوتی انجام گردد.
ج - عدم موازنه ذهنی بین حفظ و ترتیل: به تجربه ثابت شده است حفاظی که روش ترتیل را برای حفظ یا تکرار محفوظات خود انتخاب می نمایند چون ذهنشان درگیر دو موضوع است یکی حسن حفظ .دیگری لحن ترتیل ، عملا نه ترتیل فاخری خواهند داشت نه حسن حفظ مطلوبی و این دو ، دست و پاگیر یک دیگر خواهند شد. نمی شود هم زمان لحن مربوط به ترتیل را در ذهن کنترل کرد ودر این حال تمرکز ایده آلی برحسن حفظ داشت.لذا عملا یکی از این دو موضوع ضربه خواهد خورد.
2. لزوم استفاده صحیح ازحافظه تصویری
مطابق آخرین تحقیقات علمی 80 درصد دریافت ها و آنچه توسط مغز انسان درک وتحلیل میشود وسپس در حافظه قرار می گیرد ازطریق چشم است ، پس چرا علاقمندان به حفظ قرآن کریم درکشورمان اصرار برحافظه شنیداری دارند و چرا بدون تقویت حافظه بصری و گاه حتی صرفا به استمداد ازلوح های فشرده تلاوت ترتیل اصرار بر ارسال آیات در حافظه خود دارند؟ این واقعا یک سوال جدی است که چرا در ایران از نعمت نگاه و چشم نافذ درحین حفظ قرآن کریم بسیار محدود وناقص استفاده میشود؟این را باید دانست که هر زمان حافظ در تصویر ذهنی خود از صفحاتی که اجرا می نماید تصوری ناقص همراه با تشویش واحیانا پرش تصویر داشته باشد دچار اختلالاتی از جمله شک ، فراموشی ، انتقال به آیات مشابه ، استرس ،عدم اعتماد به نفس ، ناامیدی نسبت به حفظ کل ، خستگی ذهنی ، اختلال خواب وبسیاری از اشکالات احتمالی آزار دهنده خواهد شد. تجربه نشان داده است که اتّکا برحافظه شنیداری و مثلا صدای تلاوت ترتیل فلان استاد ایرانی یامصری پایه قدرتمندی ازحفظ را در حافظه شخص قرآن آموز ایجاد نخواهد کرد و اگر تصویر شفاف و روشنی ازمتن مصحف شریف در ذهن نداشته باشد ، می باست با فشار فراوان لحن ترتیل آن استاد را به یاد بیاورد تا بتواند آیات را اجرا نماید.
3. تأثیر تمرکز در ارتقاء کیفیت محفوظات
آن قسمتی ازمغز که کنترل ذهن را عهده دار است و به عبارتی امیر و فرمانده ذهن است در ادبیات عامه به عنوان تمرکز شناخته می شود. به بیان ساده تمرکز یعنی اراده ذهنی شخص حافظ نسبت به باقی ماندن در مسیر مربوط به اجرای صحیح آیات درهنگام تلاوت. قبل از اینکه شخص حافظ به فکر تقویت تمرکز خود باشد ، می بایست آسیب ها ومزاحمت های مربوط به تمرکز خود را شناخته و نسبت به رفع آن موانع ، تدبیر لازم را اتّخاذ نماید.به عنوان مثال در زمان تمرینات روزانه که شامل حفظ آیات جدید ویا تکرار محفوظات سابق می باشد نباید با حال عدم حضور قلب و شاخه به شاخه شدن ذهن توقع همکاری از حافظه خود را داشته باشد. تا برای مزاحمت های فکری تدبیر نشود آن افکار بی ربط باعث تحلیل رفتن وکاهش پیشرفت حافظه شده وعملکرد روزانه قرآن آموز را مختل می نماید.برای ارتقاء تمرکز دو پیشنهاد ساده اما کاربردی مطرح می شود: در شرایط شروع تمرینات روزانه قرار بگیرید ، قرآن حفظی خود را باز کرده و به حسب ظاهر آماده شروع تکالیف حفظی خود شوید ، اماشروع نکنید ! بیندیشید که الان به چه چیزی فکر می کنید ذهن خود را مدیریت کنید مثلا اگر کاری را باید امروز انجام دهید و فرضا تماسی بگیرید یا به جایی سر بزنید و... این کارهارا در دفترچه کوچکی یادداشت کنید و به خود بگویید در فرصت مناسب پیگیری خواهم نمود.این نگارش باعث می شود که آن موضوعات پراکنده ذهن شما را مشوش نکند ودر حین تمرینات حفظی دست انداز و سرعت گیر برای ذهن شما ایجاد نکند.پیشنهاد دوم ارتقاع حس معنوی و حضور قلب ایمانی قبل از شروع به حفظ است.اندیشه کنید چه کار خطیر ومهمی می خواهید انجام دهید برخود نهیب بزنید و روح و جسم خود را متوجه سازید که در محضر چه کتاب بلند مقام ومهمی قرار گرفته اید و احترام و جایگاه این کار ارزشمند رابه قلب خود متذکّر شوید.با این دو کار ساده یعنی مدیریت افکار و برنامه های روزانه و کسب حضور قلب معنوی ، قبل از شروع به تمرینات ، خواهید توانست عیار کیفیت تمرینات روزانه خود را ارتقاء داده و از دوباره کاری و اضافه کاری و تهدیر زمان اجتناب ورزید.
4. شرایط لازم مکان و زمان حفظ
مکان وزمان حفظ باید خوب انتخاب شود.مکان حفظ ترجیحا باید ثابت باشد و شخص حافظ برای خود گوشه ای از خانه را جای ثابت حفظی خود قرار دهد.مکان مناسب حفظ جایی است که موجب تشدید تمرکز ذهن باشد ، رنگ آمیزی محیط ، ابعاد فضا ، نوع نور مکان و حتی تهویه مطبوع همگی درکیفیت تمرینات روزانه موثرند.درمکان حفظ باید سکوت حاکم باشد نباید رفت وآمد و سروصدایی باشد چه بسا که حرف زدن دیگران یا شنیدن صدای گفتگوی دیگران حین انجام حفظ روزانه باعث ایجاد تشتّت فکر و پرش تمرکز می شود و انرژی حافظ را تهدیر می نماید. زمان مناسب حفظ امری است شخصی. بهترین زمان حفظ ابداً نمیتواند شامل پیشنهادی عمومی باشد.به صلاح نیست مربی حفظ زمانی را به شکل دستوری بر شاگردان خویش تحمیل نماید. بهترین زمان حفظ در افراد مختلف است ، اما می تواند یک ملاک کلّی صحیح در اتخاذ بهترین زمان برای حفظ روزانه ارائه داد وآن اینکه برترین زمان برای انجام حفظ روزانه آن هنگامی است که شخص بالا ترین سطح گیرایی وآمادگی ذهنی را برای حفظ آیات قرآن کریم در خود احساس می نماید.
5. تاثیر نظم در تقویت حافظه و ماندگاری محفوظات
حضرت علی (ع) می فرماید : اوصیکم بتقوی الله و نظم امرکم . پشتکار و نظم ، پایه هر پیشرفتی است به خصوص موضوع حساسی همچون حفظ قرآن کریم تا نظم و پشتکار نباشد حافظه شخص تقویت نشده و دچار اختلالات شدیدی خواهد گردید. متاسفانه بسیاری از حفاظ صرفا اصرار بر انباشت محفوظات در مغز دارند وبه عبارت ساده محفوظاتشان زیاد شده اما حافظه شان قوی تر نشده است.آن چیزی که باعث تقویت حافظه میشود نظم واستمرار در کار است. در مقام تمثیل ، اگر شخصی بیمار شود و نسخه درمانی پزشک را ناقص وبی نظم انجام دهد نباید توقع بهبودی داشته باشد.اگر حافظ در مسیر حفظ توقف ها و بی نظمی های فراوان در بین اجزا و سوره ها از خود نشان دهد نباید توقع اوج گرفتن و تقویت حافظه خود را داشته باشد ، ضمن اینکه پشتکار ونظم در ماندگاری محفوظات در بلند مدت اثر مستقیم دارد. چه بسیار علاقمندانی که علی رغم استعداد سرشار به دلیل بی نظمی کارشان متوقف شده است .خلاصه آنکه :
رهرو آن نیست که گهی تند گهی خسته رود رهرو آن است که آهسته وپیوسته رود
6. استفاده نابجا از تکرار های مکرر جهت ارسال آیات به حافظه
برخی حفاظ با استفاده از تکرار های افراطی و نابجا اصرار برارسال آیات به ذهن خود دارند ! راه حفظ قرآن صرفا تکرار فراوان و فشار بر ذهن نیست. گاهی دیده می شود شخص حافظ یک آیه را بیش از 10و گاه حتی بیشتر از 20 بار در یک زمان ، تکرار افراطی می نماید وانرژی ذهن خود را در همان اوایل کار تخریب وتهدیر می نماید. همان طور که کم کاری و بی نظمی موجب توقف کار و کاهش کیفیت محفوظات میشود ، افراط و زیاده روی در تکرار نیز عوارضی دارد که به برخی از آنها اشاره می نمایم : اختلال در چینش کلمات آیات در ذهن، خستگی مفرط ، سردرد های مزمن ، احساس کاذب پرشدن حافظه ، تداخل آیات در ذهن ، افزایش استرس ، از دست دادن زمان مفید حفظ قرآن کریم و... پس نه افراط ونه تفریط هیچ کدام آینده ساز نیستند.
7. شناخت خصوصیات حافظه کوتاه مدت و بلند مدت و نوع ارتباط بین آن دو
هر انسانی دو نوع حافظه دارد ،حافظه کوتاه مدت وحافظه بلند مدت. اکثر واردات ذهنی انسان ها در حافظه کوتاه مدت ذخیره می شود و پس از مدت کوتاهی از ذهن خارج شده و یا کمرنگ می گردد.ارسال آیات به حافظه بلند مدت یا همان بایگانی مغز ، باید با مرور و با حوصله و مبتنی بر تقویت قسمت های مختلف مربوط به اصول حفظ قرآن کریم باشد.باید تا مدتی به شکل روزانه ، صفحه حفظ شده آرام و کم فشار تکرار شده ، تصویر آیات جداگانه کارشود و نیز مفاهیم به شکل حسی در آمده مورد درک قرار گیرد و هم چنین باید اشکالات کلمه ای یا عبارتی محفوظات جداگانه کارشده ، اصلاح گردد.پس از مدتی شخص حافظ احساس می کند که آیات آن صفحه را با اطمینان واز حافظه بلند مدت خود استخراج می کند. ویژگی حافظه بلند مدت این است که وابستگی کیفیت آیات به تکرار و مرور کمرنگ شده و از حال فرّار بودن یا سخت به ذهن آمدن فاصله می گیرد واین زمانی است که می توان به محفوظات اعتماد کرد. خلاصه آنکه حافظه کوتاه مدت دریچه حافظه بلند مدت است و نباید توقع داشت که بدون طی سلسله مراتب علمی محفوظات تثبیت گردد.
برخی از آسیب های عمومی حافظه کوتاه مدت عبارتند از : فراموشی ابتدای آیات ، عدم شفافیت تصویر آیات ، پرش آنی تمرکز در استخراج آیات ، فراموشی قسمت هایی از آیات حفظی جدید ،فشار و خستگی ذهن و حس عدم اعتماد به حافظه ، هر کدام از این اختلالات باید با روشی صحیح وتحت نظارت مربی برطرف شود. برخی از آسیب های عمومی حافظه بلند مدت عبارتند از : ضعف در نقشه یابی آیات حین پرسش ، انتقال به آیات مشابه و غیر مشابه ، تصور ناقص از تصویر چینش آیات ، عدم توانایی ذهن برسلسله موضوع و ترتیب مفاهیم آیات حین تلاوت ، پراکندگی تمرکز در تکرارمحفوظات.اختلالات بلند مدت و روش های اصلاحی آن موضوع است دقیق و حساس که باید حتما تحت نظارت مربی کاربلد انجام پذیرد و به هیچ وجه نسخه عمومی یا ساده ندارد لذا از توصیه های عمومی یا بیان روش های کم اثر اجتناب می کنم وحفاظ محترم را به حضور در محضر اساتید ارجمند حفظ قرآن کریم توصیه می نمایم.
8. آشنایی با مفاهیم ، پشتوانه ی تثبیت محفوظات
مغز انسان برای نگاهداشت آیاتی که مفهوم آن را به درستی درک نکرده است ، ظرفیت بسیار محدودی نشان خواهد داد. حفظ قرآن از روز اول باید ممزوج با کار مفاهیمی و درک ترجمه عبارات وآیات قرآن باشد.بسیار دیده شده است که افرادی کار حفظ قرآن رابدون احساس مسئولیت به فهم آیات و به شکل کاملا بی روح و پرفشار پیش برده اند وپس از حفظ چند جزء ، مغزشان به اصطلاح قفل کرده است.کار حفظ قرآن کار پیچیده ای است و اگر تدبر و درک مفاهیم از آن حذف شود فشار سنگینی بر حافظه وارد خواهد آمد.درک مفاهیم باعث خواهد شد که بخش زیادی از کار حفظ آیات جدید در همان لحظه کار مفاهیمی انجام شود و عملا قسمت های مهمی از حفظ آیات را به ذهن برسانیم.آشنایی با ترجمه ومفاهیم در زمان به یادآوری و تکرار محفوظات نیز به شخص حافظ بسیار کمک می کند و باعث خواهد شد که فشار از روی حافظه برداشته شود و حفظ منطوق تبدیل به حفظ مفهوم گردد. همچنین با کار مفاهیمی شایسته جذّابیت حفظ قرآن کریم چند برابر شده و انس و علاقه حافظ نسبت به محفوظاتش ارتقا خواهد یافت. اثر سومی که مایلم روی آن تاکید نمایم آن است که تسلط بر ترجمه و مفاهیم آیات ، نیاز ذهن را نسبت به تکرار محفوظات کاهش داده و با افزایش غنای محفوظات ، ماندگاری آیات در ذهن را چند برابر خواهد نمود. نکته آخر اینکه اصولا حفظ قرآن مقدمه ای است برای درک قرآن. پس اگر روش حفظ ما آن هدف مقدس را تمهید و تأمین نکند ،می توان گفت مسیری که شخص قرآن آموز برای خود انتخاب کرده دور از دستورات دینی و منویّات قرآن کریم است.
9. نقش ارزیابی فنّی ایرادات و اغلاط حفظی در تکرار ها در جهت ارتقاء غنای تکرارها و ماندگاری محفوظات
هر حافظ باید دفتری برای ثبت اشکالات و اغلاط محفوظات خود داشته باشد در دفتر ثبت اغلاط سه نوع از اشکالات حفظ را باید یادداشت کرد که در ادامه به آن اشاره خواهد شد قبل از آن باید این مطلب را بدانیم که اشتباه است که اگر برای اصلاح ایرادات حفظی خود صرفا برای تکرارهای مکّرر حساب کنیم تا زمانی که ایراد حفظی مهم رفع نشود احتمال تکرار آن و ریسک خطا همواره با شخص حافظ همراه است نگارش و ثبت اشکالات در تمرینات روزانه و مرور جداگانه آنها باعث می شود داور ذهنی شخص حافظ فعّال گردیده و مدیریت بر محفوظات ارتقاء یابد سه نوع از اشکالاتی که باید جداگانه یادداشت و تمرین خاص بر روی آن انجام شود به شکل ساده عبارت اند از:
الف. ایراد حفظی کوتاه با زمان بری اصلاح بلند: شخص حافظ در تکرار محفوظات خود عبارتی کوتاه مثلا کلمه ( قالوا ) را جا انداخته است ولی در به یاد آوری آن ثانیه های زیادی را مصروف داشته. این اشکال باید در دفتر ثبت اغلاط نگارش شوند.
ب. ایراد حفظی بلند با زمان بری اصلاح بلند: مثلا عبارت یا جمله ای چند کلمه ای را فراموش کرده یا اضافه و یا جابه جا کرده است و همچنین لحظات زیادی طول کشیده تا عبارت صحیح را به یاد آورد. این اشکال از آن اشکال نوع اولی بدتر بوده و باید جداگانه نگارش و تمرین شود .
ج. ایراد حفظی بلند با زمان بری اصلاح کوتاه: در این حالت تعداد حروف و کلماتی که در حین اجرای محفوظات همراه با اختلال اجرا شده زیاد می باشد، اما بدون صرف زمانی خاص اصلاح شده است. در اینجا شخص حافظ باز هم به اعتبار آنکه جمله ، آیه یا عبارتی طولانی را اشکال داشته ، هر جند که سریع اصلاح نموده ولی باید مورد را ثبت و تمرین جداگانه ای بر روی آن انجام دهد. منظور از تمرین جداگانه ، تمرینی است که بعد از اتمام تکرار جزء و بصورت مطالعه دقیق بر روی آیاتی که اشکالات حفظی داشته است ، انجام شده و مجدداً خطاهای حفظی مرور گردیده تا زمینه پرهیز از تکرار آن ایرادات ایجاد شود و شخص حافظ در مدیریت ذهن خویش پیشرفت نماید.
چهارمین ایراد حفظی که لزومی به نگارش در دفتر ثبت اغلاط و ایرادات را ندارد آن است که اولا اشکال در حد یک کلمه بوده و ثانیاً به سرعت اصلاح شده باشد. نکته دیگر آنکه حفاظ باید بدانند هر زمان در اجرای حفظ دچار ایراد و به اصطلاح دچار اشتباه حفظی شدند ، بدترین کار این است که بدون دقت و تمرکز صرفا از روی متن مصحف نگاه کنند و به عبارت دیگر به ذهن خود فرصت تقلب دهند . چنانچه دچار چنین خطایی گردند هیچ گاه حافظه شان قوی نخواهد شد ، بلکه حافظه آنها همواره وابسته به متن مصحف باقی خواهد ماند. نکته پایانی این که حافظ زیرک ، کسی است که از ارزیابی ذهنی و داوری لحظه ای اشکالات و اشتباهات حفظی خود را جدی بگیرد و نیک بنگرد که چرا و به چه دلیل در آیه ، آن ایراد حفظی را داشته است.
10. بررسی مهمترین انواع شکیّات عارض بر حافظ
در هنگام تلاوت محفوظات گاه شخص حافظ دچار شک می شود و در حالت ذهنی خود دچار انواعی از تردیدها می گردد بطور خلاصه شکیات عارض بر حافظه در حین اجرای حفظ از چهار حال خارج نیست:
اول- شک قبل از اجرای کلمه یا جمله : مثلا شخص حافظ در آیه شریفه ( و قال الملک أئتونی به فلما ) دقیقا پس از خواندن کلمه (به) شک می کند که عبارت بعد با فلّما شروع می شود یا با ولّما.
دوم- شک در حین تلاوت : یعنی آنکه به محض خواندن عبارت یا کلمه ای به ناگاه متوقف و ساکت شده و شک می کند که آیا آنچه خوانده بوده صحیح بوده یا خطا نموده است. در آیه مورد مثال پس از تلاوت جمله ( فلّما کلمه قال ) لحظه ای شک می کند که نکند اشتباه خوانده باشد و ( ولمّا ) صحیح باشد.
سوم- شک بعد از تلاوت قسمتی از آیه: در آیه مورد مثال ، پس از اتمام آیه و یا حتی در وسط آیه بعد نسبت به صحت تلاوت آیه قبل شک نماید.
چهارم-شک در اصل کلمه: در آیه مثال ، حافظ شک ندارد که ( فلما ) درست است ویا ( ولما ) ، بلکه می داند اگر این کلمه در آیه باشد حتما ( فلما ) است لکن اصولا شک دارد که آیا چنین عبارتی در آیه وجود دارد یا خیر ، به عبارت دیگر شک حافظ ، بین دو کلمه نمی باشد بلکه در اصل وجود کلمه یا عبارتی شک می نماید.
شک از نوع اول معمولا از ضعف کیفیت حفظ در حافظه ناشی می شود که به دلایل مختلفی از جمله عدم استفاده از روش صحیح حفظ ، تکرار های نامنظم و متقاطع ، پراکندگی تمرکز در هنگام تمرینات روزانه وفشار های بی مورد برمغز به هنگام تمرینات ، باز می گردد.اما شک نوع دوم معمولا به دلیل عدم اعتماد به نفس ، استرس ، خستگی ذهنی ویا وسواس شخصی می باشد.در نوع سوم معمولا شخص حافظ دچار ضعف و پرش شدید تمرکز بوده و یا بر مفاهیم آیات تسلط ندارد ، زیرا سلسله کلام از دستش خارج شده و آیات در ذهن وی مشوش ومبهم می باشد.در نوع چهارم معمولا اشکال از آنجا ناشی می شود که حفظ اصولا خوب ، دقیق و واضح انجام نشده است و شخص حافظ تصویر واضحی از متن مصحف در ذهن ندارد و لذا کلمات مشابه را مشکوک میبیند ویا آنکه به اتکای حافظه شنیداری و یا به صورت پراکنده و نامنظم ، حفظ خود را پیش برده است.به طور کلی راه اصلی در این چهار دسته از شکیات عمومی عارض بر محفوظات ، عبارت است از : شخص حافظ نباید در لحظه ایجاد شک فورا به قرآن نگاه کند ، بلکه باید ابتدا سکوت کرده فکر کند.حافظه خویش راتحریک کرده وتلاش کند ادامه مطلب را به ذهن بیاورد.در غیر این صورت بازهم حق تقلب ندارد ، بلکه باید به ابتدای آیه ای که تلاوت کرده مراجعه نماید ومجددا آن را به آهستگی بخواند ودر این کار نباید به محل فراموشی و ضعف حفظ خود فکر کند بلکه به حالت عادی و بدون استرس آیه را مجددا تلاوت نماید.اگر این کار را درست انجام دهد به کمک حافظه تسلسلی ، کلمات آیه یک دیگر را در ذهن حافظه پیدا کرده وباعث ازاله آن محل شک وفراموشی خواهد شد ، اما چنان چه با تلاوت مجدد آیه بازهم شک وفراموشی برطرف نشد ، باید سریعا وبدون فشار افراطی ، مصحف را نگاه کرده وضعف حفظی خودرا با احیای تصویر و ارزیابی مفاهیمی آیه به ذهن سپاری نماید.باید این را بدانیم که فضای متشتت ذهنی وافکار پر ترافیک در مغز ، خود به خود باعث افزایش شکوک وفراموشی ها و اختلالات گوناگون حافظه ای خواهد شد ، لذا قبل از شروع برنامه حفظ روزانه می بایست ذهن را آماده کرده ، جمیع مزاحمت های فکری را از مسیر تمرینات مرتفع نماییم.
11. انواع ارتباط خواتیم آیات با مضمون آیات
درنگاه عامیانه جملات پایانی آیات یا همان خواتیم آیات قرآن کریم نقش تزئینی و تکمیلی دارند. اما این اشتباه است. حفاظ محترم باید بدانند که میان جمله پایانی ایات و مضمون و مفهوم آن آیات ارتباط وثیق تفسیری وجوددارد.به عبارت دیگر خواتیم آیات اشارتی است زیبا به مفهوم کلی آیات ونتیجه گیری از موضوع آیات.بسیاری از حفاظ در جملات پایانی آیات دچار فراموشی ، شک ویا جابه جایی می شوند.
راه صحیح برطرف کردن این ایرادات آن است که از ارتباط مفاهیمی خاتمه آیه ومضمون وموضوع آن آیه کشف رمز شده حلقه ارتباط بین آیه وخاتمه آیه درذهن محکم شود.ارتباط خواتیم آیات با متن آیه از نظر سطح تفسیری به 3 دسته تقسیم می شود :
یک-ارتباط سهل وساده : در بسیاری از آیات با اندک توجه مفاهیمی وتسلط ترجمه ای می توان رابطه بین جمله پایانی ومفهوم کلی آیه را کشف وحفظ کرد.مثلا در آیه شریفه ( قالو سبحانک لا علم لنا انک انت العلیم الحکیم ) ملائکه خطاب به پروردگار ضمن نفی از علم خود ، دانش را فقط برای پروردگار اثبات می کنند. لذا آیه باصفات (علیم) و (حکیم) که موضوعیت دارد به اتمام می رسد. پس اگر حافظ دقت مفاهیمی را از جمله اولویت های برنامه قرآنی خویش قراردهد ، استواری خواتیم در ذهنش همچون فولاد خواهد شد.
دو- ارتباط دقیق وعمیق : در این نوع آیات کشف ارتباط جمله پایانی آیه با موضوع آن آیه نیاز به برداشت مفاهیمی کامل تر وتدبر عمیق در مفهوم آیه دارد.مثلا در آیه (واذا علم من آیاتنا شیئا اتخذو هزوا اولئک لهم عذاب مهین) چرا از عذاب (مهین)استفاده شده است؟ آیا کلمه(مهین)بی دلیل آورده شده؟ خیر باتدبر در مفهوم آیه این مطلب را خواهیم فهمیدکه چون قصد آن کسی که مورد مذمت این آیه است آن بوده که آیات الهی را به استهزا بگیرد و آن را در اذهان مردم خوار وکوچک نماید ، لذا خداوند می فرماید : برای او عذابی است خوار کننده پس با تدبر در مفاهیم آیات می توان تسلط بر حفظ را ارتقا داد ومانع بسیاری از اشتباهات احتمالی در اجرای محفوظات شد.
سه- ارتباط تفسیری وثیق : در بعضی از آیات جمله پایانی با مفهوم آیه نیاز به تسلط تفسیری و واکاوی دقیق معنادارد ودر نگاه اول ارتباط خاصی بین خاتمه آیه ومتن آیه مشاهده نمی شود ، اتفاقا در این نوع آیات فصاحت وزیبایی کلام در حدی است که مفسرین برداشت های خاص وزیبایی تفسیری خود را به چالش می کشند. مثال : (ما خلقکم ولا بعثکم الا کنفس واحده ان الله سمیع بصیر) در نگاه اول بین جمله پایانی وموضوع آیه ارتباط سهل وساده ای نمی توان یافت.این که چرا خداوند در موضوع خلقت وقیامت از صفت سمیع وبصیر استفاده کرده است ؟ دلیل این ارتباط به شکل موجز عبارتند از :مشرکین وملحدین نسبت به موضوع برانگیخته شدن مردگان وبررسی پرونده اعمال آنها در صحنه محشر دو اشکال را مطرح می کردند : اول توان و قدرت خداوند بر زنده کردن میلیارد ها انسان پس از مردن و دوم توان قدرت خداوند بر رسیدگی به اعمال انسان ها پس از گذشت قرن ها.قسمت اول آیه که می فرماید خلقت وبر انگیختن همه شما انسان ها برای خداوند همچون زنده کردن وبر انگیختن همه انسان هامی باشد جواب استشکال اول مجرمین است وجمله پایانی آیه که می فرماید که خداوند شنوا وبینای مطلق است جواب استشکال دوم آنها. به عبارت دیگر (الشاهد هوالحاکم)یعنی بررسی پرونده اعمال انسان هابه دست آن خدایی است که سمیع و بصیر بوده وتمام آن اعمال را در لحظه انجام و ارتکاب رصد نموده است.لذا این داوری وبررسی به هیچ وجه بر اوگران نخواهد آمد. لذا ارتباط جمله پایانی آیه متن آن در حقیقت پاسخگویی به دو اشکال هم جنس است.
در پایان مایلم به برخی از عناوین مهم در تشکیل ساختار حفظ قرآن حرفه ای به شکل خلاصه اشاره نمایم : روش حفظ آسان ، کاربردی و ماندگار ، پشتکار ، نظم ، دقت ، تقویت ، تمرکز ، توجه به مفاهیم ، انتخاب حریف تمرینی خوب ، امید و انگیزه ، تکرارهای منظم ، حضور در جلسات تخصصی حفظ قرآن کریم ، شبیه سازی مسابقات در منزل ، استفاده از تجربه حفاظ برتر ، اجتناب از هرگونه افراط و تفریط ، شناخت جنس حافظه شخصی ، انتخاب حجیم حفظ روزانه متناسب با استعداد ، اجتناب از روش های بی کیفیت ، اجتناب از هرگونه فشار غیرمنطقی بر تارهای صوتی ، تخلیه افکار غیر مرتبط و پراکنده در هنگام تمرینات.
سخن آخر : حفظ قرآن کریم توفیقی است فاخر و نعمتی است شایان که قدرشناسی از آن موجب مزید توفیقات حافظ قرآن کریم خواهد بود.